| Εθνική Ταυτότητα στην Εποχή της Παγκοσμιοποίησης |
|
ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ Ζούμε σε έναν κόσμο έντονων και συχνά αντιφατικών εξελίξεων που αναστατώνουν τις ήδη ταραγμένες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες της ύπαρξής μας. Η αλληλεπίδραση και ποικιλότητα των γεγονότων και η σύγκρουσή τους με ό,τι έχουμε μάθει να θεωρούμε σταθερό σημείο αναφοράς αποτελεί χαρακτηριστικό των τελευταίων δεκαετιών αλλά και πηγή σύγχυσης για τους πολίτες. Αυτή τη σύγχυση επιχειρεί η συγγραφέας να ξεδιαλύνει στο παρόν βιβλίο. Κεντρικό σημείο αναφοράς αυτής της διανοητικής απόπειρας αποτελεί η εθνική ταυτότητα, μια κοινωνική και πολιτική ταυτότητα που οι άνθρωποι, ως μέλη των εθνικών συλλογικοτήτων, αποκτούν από πολύ νωρίς στη ζωή τους και που, ως συλλογική ταυτότητα, αποτελεί μια αναγκαιότητα εδραιωμένη στην ψυχοσύνθεση του κάθε ατόμου και στις ασυνείδητες ορμές και επιθυμίες του. Σ αυτό το πλαίσιο, ο εθνικισμός έχει αποτελέσει, και συνεχίζει να αποτελεί, μια ιδιαιτέρως ελκυστική ιδεολογία που κινητοποιεί τις μάζες και χειραγωγεί με πρωτοφανή επιτυχία τις ισχυρές εθνικές ταυτίσεις των ατόμων. Παρ' όλ' αυτά, υποστηρίζεται ευρέως κατά τις τελευταίες δεκαετίες ότι μια άλλη διαδικασία, και ιδεολογία, η παγκοσμιοποίηση, καθιστά παρωχημένο τον εθνικισμό και, συνεπώς, θέτει σε κίνδυνο τα εθνικά κράτη και αποδυναμώνει τις εθνικές ταυτότητες. Όμως, πληθώρα εμπειρικών στοιχείων υποδεικνύουν ότι κάτι τέτοιο δεν έχει συμβεί και ότι, απεναντίας, οι εθνικές ταυτότητες έχουν ενδυναμωθεί στην αυγή του 21ού αιώνα. Στο βιβλίο αυτό, η συγγραφέας παραθέτει τα σχετικά στοιχεία και επιχειρήματα, ενώ ταυτόχρονα αναζητεί τους λόγους για τους οποίους έχει διαδοθεί και επικρατήσει αυτή η άποψη αναφορικά με την παγκοσμιοποίηση. Κατά την αναζήτηση αυτή προτείνει απαντήσεις σε παρεμφερή και ουσιώδη ζητήματα, όπως: Τι είναι ο εθνικισμός και τι η παγκοσμιοποίηση; Τι είναι το έθνος και η εθνική ταυτότητα; Για ποιους λόγους τα άτομα επιζητούν την ένταξή τους σε συλλογικές ομάδες; Γιατί και υπό ποίες συνθήκες γίνονται αυτές οι ομάδες χειραγωγήσιμες και ποιος ο ρόλος των πολιτικών ιδεολογιών στην όλη διαδικασία; Και, τέλος, ποιο το μέλλον τον εθνικών ταυτοτήτων στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης;.
"Η στενή σύνδεση ανάμεσα στην πορεία της παγκοσμιοποίησης και στην αναγέννηση του εθνικισμού είναι από τα πιο σημαντικά ζητήματα στη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική σκέψη. Είναι επίσης ένα ζήτημα που δεν έχει επαρκώς μελετηθεί, και το παρόν βιβλίο αποτελεί μια νέα προσέγγισή του, που θα προκαλέσει το ενδιαφέρον και θα θέσει ερωτήματα στους θεωρητικούς των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών. Πρέπει να διαβαστεί από τον καθένα που ενδιαφέρεται για το μέλλον της Ευρώπης και του κόσμου".
Λεπτομερής περιγραφή του βιβλίου και παράθεση χαρακτηριστικών αποσπασμάτων.
Στην εισαγωγή μπορεί κανείς να δει αναλυτικά τα βασικά ερωτήματα που τέθηκαν στη μελέτη αυτή, το σκεπτικό βάση του οποίου αυτά αναδείχτηκαν και εξετάστηκαν καθώς και τη μεθοδολογία προσέγγισης που ακολουθήθηκε. Επίσης, περιγράφεται αναλυτικά η δομή του βιβλίου και οι θεματικές ενότητες του κάθε κεφαλαίου.
Μια συνοπτική περιγραφή της δομής αυτής διαφαίνεται και στον κατάλογο περιεχομένων.
Κεφάλαιο 1: στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια εισαγωγή στις βασικές έννοιες της ψυχαναλυτικής (φροϋδικής) προσέγγισης, εστιάζοντας στην ταύτιση, καθώς με αυτήν θα γίνει η καταρχήν προσέγγιση του ατόμου πριν αυτό εξεταστεί ως μέρος του συνόλου, και δη του εθνικού. Από αυτό το κεφάλαιο παραθέτω ένα απόσπασμα σχετικά με τις ορμές (ή «ένστικτα»), το οποίο παρεμπιπτόντως μας εισάγει στην ειδικότερη σημασία των σεξουαλικών ορμών στη δημιουργία κοινωνικών ομάδων.
Κεφάλαιο 2: στο κεφάλαιο αυτό γίνεται συγκεκριμένη αναφορά στις ομαδικές/μαζικές ταυτίσεις, στην ψυχολογία των μαζών, κ.λπ. Εδώ μια περιγραφή της ψυχολογίας της μάζας μέσα από την προσέγγιση της κοινωνικής ψυχολογίας, και εδώ μια ψυχαναλυτική ερμηνεία του αιτήματος για ισότητα καθώς και της θεωρίας του Vamic Volkan (The Need to Have Enemies and Allies, 1988), όπου περιγράφει τις ψυχολογικές διεργασίες δημιουργίας συμμάχων και αντιπάλων.
Κεφάλαιο 3: με το τρίτο κεφάλαιο εισερχόμαστε στο κυρίως θέμα, που είναι ο εθνικισμός και η εθνική ταυτότητα. Αφού ξεκινήσουμε με έναν εκτενή ορισμό του εθνικισμού και των λόγων που τον καθιστούν κυρίαρχο στη νεωτερική εποχή (αναλύεται και ο ρόλος του κράτους, μεταξύ άλλων στην ανάδειξή του), περνάμε σε μια περιγραφή και ανάλυση των χαρακτηριστικών της εθνικής ταυτότητας. Στη συνέχεια, επανερχόμαστε στον εθνικισμό και στην τυπολογική κατηγοριοποίησή του σε «πολιτικό» και «εθνοτικό», μια κατηγοριοποίηση που καταλήγει σε αξιολογικό προσδιορισμό − ως «καλός» και «κακός»! Στο πλαίσιο αυτής της συζήτησης, παραθέτω εδώ τη θεωρία του Michael Billig (Banal Nationalism, 1995) όπου αναλύεται ο λεγόμενος «κοινότοπος εθνικισμός», ο εθνικισμός δηλαδή της καθημερινότητας των δυτικών κρατών που περνά απαρατήρητος αλλά καθορίζει τη συζήτηση και τις συνειδήσεις. Στο ίδιο πλαίσιο ασχολούμαστε με την αποσαφήνιση και διαφοροποίηση των εννοιών του εθνικισμού και του πατριωτισμού. Τέλος, εξετάζονται οι έννοιες του συλλογικού ασυνειδήτου, των μύθων και της επιλεκτικής μνήμης και στερεοτύπων στη διαμόρφωση των εθνικών ταυτοτήτων.
Κεφάλαιο 4: στο τέταρτο κεφάλαιο ασχολούμαστε με πιο εξειδικευμένα ερωτήματα αναφορικά με το έθνος και τον εθνικισμό, ξεκινώντας από το ερώτημα αν ο εθνικισμός είναι ένα νεωτερικό φαινόμενο ή αν αντιστοίχως έχουν εμφανιστεί εθνικιστικές τάσεις και παλιότερα μέσα στη ιστορία. Εδώ παρατίθεται μια ανάλυση του όρου έθνος, των χρήσεων του όρου διαχρονικά, της σημασιοδότησης τόσο του όρου όσο και της εθνικής ταυτότητας από τον εθνικισμό, καθώς και μια διαφοροποίηση της εθνικής από την εθνοτική ταυτότητα. Διεξοδικά αναλύονται οι μηχανισμοί του κράτους και ο ρόλος της εκπαίδευσης, των ελίτ και των ΜΜΕ στη διαμόρφωση των επιμέρους χαρακτηριστικών των εθνικών ταυτοτήτων. Το κεφάλαιο κλείνει με μια διεξοδική ανάλυση των επιμέρους ιστορικών συνθηκών (οικονομικών, πολιτικών, κοινωνικών) που έδωσαν το έναυσμα για την εμφάνιση του εθνικισμού στη νεωτερικότητα.
Κεφάλαιο 5: με αυτό το κεφάλαιο περνάμε στο τρίτο μέρος της μελέτης, η οποία έχει σκοπό να απαντήσει σε ερωτήματα σχετικά με τις προοπτικές του εθνικισμού και της εθνικής ταυτότητας μέσα στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Όπως είναι απαραίτητο, το κεφάλαιο αυτό αποτελεί μια συνοπτική περιγραφή της σχετικής συζήτησης και βιβλιογραφίας και προτείνει τον ορισμό της παγκοσμιοποίησης που ακολουθείται στη συνέχεια της μελέτης. Ολόκληρο το κεφάλαιο παρατίθεται εδώ.
Κεφάλαιο 6: στο κεφάλαιο αυτό μπαίνουμε πλέον στην εξέταση των ερωτημάτων που αποτέλεσαν το έναυσμα γι’ αυτή τη μελέτη έχοντας ένα πλήρες γνωσιακό πλαίσιο αναφοράς. Το κεφάλαιο ξεκινά με την εξέταση του εθνικού κράτους και του ερωτήματος περί αποδυνάμωσής του λόγω της παγκοσμιοποίησης, στο βαθμό που σε αυτή την υπόθεση έχει μερικώς στηριχτεί και το επιχείρημα περί αποδυνάμωσης των ταυτοτήτων. Ξεκινάμε εξετάζοντας τις διάφορες λειτουργίες και αρμοδιότητές του, όπως η οικονομία, οι νέες τεχνολογίες και η διαχείρισή τους, κ.λπ. Εδώ παραθέτω απόσπασμα όπου εξετάζω τα βασικά διατυπωμένα επιχειρήματα σχετικά με το ζήτημα του πολέμου, του περιβάλλοντος και της διακυβέρνησης/κυριαρχίας ως διαχειριστικών ζητημάτων που άπτονται στην αρμοδιότητα των κρατών. Στη συνέχεια εξετάζονται οι μηχανισμοί του κράτους που εμπλέκονται στην εμπέδωση της εθνικής ταυτότητας (εκπαίδευση, ελίτ και ΜΜΕ) υπό το ερώτημα του εθνικού ή άλλου προσανατολισμού τους εν μέσω παγκοσμιοποίησης. Στο τρίτο μέρος αυτού του κεφαλαίου αναλύεται η συζήτηση περί παγκοσμιοποίησης όπως αυτή διαμορφώνεται στη σχετική βιβλιογραφία και στον κυρίαρχο λόγο, καταδεικνύοντας πώς η ίδια αυτή συζήτηση επηρεάζει τη διαδικασία της εθνικής ταύτισης και προς ποια κατεύθυνση. Εδώ τα συμπεράσματα του κεφαλαίου αυτού.
Κεφάλαιο 7: στο τελικό κεφάλαιο του βιβλίου αυτού εξετάζονται οι προοπτικές των συλλογικών ταυτίσεων στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, πώς δηλαδή οι συνθήκες που κυριαρχούν επηρεάζουν τον αυτοπροσδιορισμό των εθνικών ομάδων. Ξεκινάμε περιγράφοντας τις κυρίαρχες συνθήκες των τελευταίων δεκαετιών του 20ου αιώνα, όπως αυτές προκύπτουν από μελέτες των Ηνωμένων Εθνών και άλλα στοιχεία, στις εξής υποενότητες: ανισότητα, οικονομική ανασφάλεια, πολιτισμικές απειλές, περιβαλλοντική κρίση, πόλεμος, και ρίσκα της διευρυνόμενης πληροφόρησης. Εν συνεχεία περνάμε στην εμπειρική τεκμηρίωση και καταγραφή παρατηρούμενων αντιδράσεων, με ειδικές αναφορές στη μετανάστευση και την πολιτική κινητοποίηση. Στο πλαίσιο της τελευταίας, παραθέτω εδώ τις θέσεις και την κριτική στον Giddens, ο οποίος ταυτίζει ουσιαστικά την παγκοσμιοποίηση και τον κοσμοπολιτισμό και ασκεί «πολεμική» επίθεση στον φονταμενταλισμό, αν και με όρους φονταμενταλιστικούς, όπως υποστηρίζω. Στο πλαίσιο παρόμοιων τοποθετήσεων παρατηρείται μια διαδικασία ιδεολογικοποίησης της παγκοσμιοποίησης μέσω διαφόρων πολιτικών και «ακαδημαϊκών» πρακτικών και ρητορικών που έχουν ως αποτέλεσμα την κυριαρχία και επιβολή των όρων της συζήτησης και της σχετικής περιχαράκωσης γύρω από αυτήν. Όπως μας είναι γνωστό από την παράδοση της Κριτικής Θεωρίας (Σχολή Φρακφούρτης), η ιδεολογική κυριαρχία σε ένα αστικό περιβάλλον είναι σημαντικότερη και από τον φυσικό καταναγκασμό∙ παραθέτω εδώ το σχετικό απόσπασμα του κεφαλαίου. Το κεφάλαιο κλείνει με τα τελικά συμπεράσματα του βιβλίου, όπου υποστηρίζεται ότι: α) αντίθετα προς τις διαδιδόμενες προβλέψεις, η εθνική ταυτότητα αναμένεται είτε να παραμείνει εξίσου ισχυρή είτε να ενδυναμωθεί περεταίρω λόγω της παγκοσμιοποίησης, όπως άλλωστε καταγράφεται ήδη εμπειρικά, και β) στην περίπτωση αποδυνάμωσής της ή και παράλληλα προς την παρούσα κυριαρχία της, αναμένεται μια σταδιακή ισχυροποίηση ή και αναβίωση της θρησκευτική ταυτότητας. Η παρατηρούμενη άνοδος των φονταμενταλισμών, τόσο σε δυτικά/κοσμικά όσο και σε αναπτυσσόμενα κράτη της Ασίας, αποτελεί σημάδι ανησυχίας προς αυτή την κατεύθυνση.
Εν κατακλείδι, με τον τρόπο που διαγράφονται οι σύγχρονες συνθήκες, «η αναζήτηση νέων ταυτοτήτων είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα καθοδηγηθεί από το φόβο και την ανασφάλεια. Και ο φόβος δεν είναι καλός οδηγός για οποιαδήποτε πράξη ή επιλογή» (σελ. 332).
Στον επίλογο ανακεφαλαιώνονται τα συνοπτικά συμπεράσματα του βιβλίου αυτού.
Να σημειωθεί ότι το παρόν βιβλίο είναι το επιστέγασμα μιας μελέτης που ξεκίνησε στα πλαίσια της διδακτορικής μου διατριβής, στο πανεπιστήμιο London School of Economics, με την αγαστή συνεργασία του επιβλέποντα καθηγητή John Gray, μεταξύ άλλων.
|
This work is licenced under a Creative Commons LicenceWebSite created by UndoCreations